Ẩn dụ sống
ký sinh
Một hình ảnh được sử dụng thường xuyên trong các câu chuyện
khoa học viễn tưởng: trong tương lai, loài người chia làm đôi - sống ở trên
thong dong, thoải mái nhưng mềm yếu, dễ bị tổn thương, mất phương hướng cũng
như mục đích sống là một nhóm; nhóm còn lại sống đâu đó dưới lòng trái đất, đen
đủi, mạnh và dữ, luôn muốn đập phá như kiểu đang bị xiềng xích vô hình.
Chỉ là chuyện viễn tưởng nhưng đây là ẩn dụ có thể giúp
chúng ta hiểu những gì đang xảy ra trên thế giới toàn cầu hóa đầy biến động, âm
ỉ xung đột hiện nay.
Trong một xã hội bình thường luôn có sự tự nguyện phân công
lao động, người chấp nhận làm công nhân lắp ráp máy móc, người chịu làm thợ may
vá, người quét dọn và nhiều người khác làm đủ nghề xã hội cần như thầy giáo,
bác sĩ, chuyên viên thị trường…
Làn sóng toàn cầu hóa do các công ty đa quốc gia thúc đẩy đã
lấy đi nhiều công việc sản xuất tay chân bình thường từ nhiều nước phương Tây chuyển
sang các nước khác, chủ yếu là các nước ở thế giới thứ ba. Bỗng chốc trong một
giai đoạn tương đối ngắn, hàng loạt người tự nhiên thấy công việc của mình làm
từ xưa tới nay một hôm biến mất. Hàng loạt thành phố trù phú phát triển quanh một
nhà máy sản xuất ô tô hay một loại máy móc gia dụng nào đó qua một đêm hóa ra
hoang phế vì ông chủ các nhà máy này thấy chuyển chúng qua Trung Quốc thì tiết
kiệm chi phí nhân công hơn nhiều.
Các mỹ từ mà các nhà hoạch định chính sách, kể cả các nhà
nghiên cứu không xoa dịu được nỗi lo của những người bị tước đoạt công việc: họ
đâu thể "tiến lên trên nấc thang giá trị", họ đâu thể chuyển qua làm
thiết kế, tiếp thị, nghiên cứu. Khi làm công nhân lắp ráp chiếc ô tô mặc dù chỉ
là con ốc trong chuỗi sản xuất tự động hóa, người công nhân mệt mỏi ra về vào
cuối ngày nhưng vẫn tự hào về đồng lương anh ta lãnh vì anh ta nghĩ mình đang tạo
ra một giá trị nào đó.
Tương tự, có thể vợ anh ta mất đi công việc may quần áo, em
anh ta mất đi công việc đóng giày… Và thế là xảy ra cuộc cạnh tranh hoặc xuống
đáy, làm những công việc tay chân chưa thể "đóng gói xuất khẩu" hay
ganh đua lên nấc thang kế. Cả hai hướng đều có tác dụng lên quy luật cung cầu
theo nghĩa một số lượng người nhiều hơn tranh nhau lượng công việc như trước:
dĩ nhiên hệ quả là lương sẽ bị ép giảm, sức lực càng bị vắt kiệt, ai không chịu
nỗi sẽ có kẻ khác sẵn sàng nhảy vào thay.
Các nhà kinh tế có một ảo tưởng, rằng toàn cầu hóa với việc
dịch chuyển công ăn việc làm như thế là hợp quy luật, tận dụng được nguồn lực tốt
nhất của xã hội, rằng các nước phương Tây sẽ dần dần thích ứng với vai trò mới:
ngồi vẽ ra các sản phẩm, lo chuyện quảng bá chúng còn sản xuất cứ để các nước
đang phát triển đảm trách. Ai cũng có phần bánh ngon hơn, to hơn trước.
Thực tế cho thấy không phải tất cả người dân các nước phương
Tây đều thích nghi được với vai trò "ngồi vẽ" như thế. Và cho dù các
nước này giàu, đủ sức lo chuyện an sinh xã hội để người không "ngồi vẽ"
được vẫn hưởng một khoản trợ cấp nhất định. Nhưng một khi họ đánh mất sự tự
tin, sự tự trọng, niềm tin rằng họ đang làm ra một cái gì đó có giá trị cho xã
hội, con người sẽ bị bần cùng hóa, ít nhất về mặt suy nghĩ. Và đó là căn nguyên
của cuộc khủng hoảng xã hội đang diễn ra ở nhiều nước.
Có thể tìm thấy những số liệu, những hình ảnh minh họa cho bức
tranh nói trên một cách dễ dàng trên báo chí khi họ chạm đến một mảng nào đó,
ví dụ, sự điêu tàng của những thành phố bị bỏ hoang hay vì sao nền tảng giáo dục
ở Mỹ tăng mạnh so với trước mà thất nghiệp vẫn cao và lương vẫn hầu như không đổi.
Các cuộc biểu tình chống đối toàn cầu hóa trong nhiều năm qua cũng cho thấy người
ta biết rõ thủ phạm. Và thỉnh thoảng báo chí Mỹ có những bài viết lay động lòng
người như cái chết của một nhân viên Amazon, mỗi giờ phải đi lại trong một kho
hàng rộng bằng 18 sân bóng đá để lấy ít nhất 100 món hàng giao cho khách. Giả dụ
sau này Amazon làm ra con rô-bốt lo được chuyện đó, công việc nhàm chán, nặng
nhọc và mất sức của anh này rồi cũng sẽ biến mất. Để cuối cùng xã hội được gì? Khách
hàng Amazon mua đồ rẻ hơn vài xu còn ông chủ Amazon giàu thêm vài tỷ đô la
chăng?
Thật ra câu chuyện này không có gì mới – cái mới là hệ hụy
chúng gây ra đang tạo những xung lực ngầm gây tác động lên mọi mặt của cuộc sống.
Có thể kể đến những xu hướng như xung đột nhìn bên ngoài là
vì màu da nhưng thực chất bên trong là sự bất mãn đang rộ lên ở một số thành phố
bên Mỹ; các vụ bùng phát vì tức giận ở chỗ làm dẫn tới thảm sát; thất nghiệp
trong giới trẻ ở nhiều nước châu Âu; góc nhìn cực hữu về dân nhập cư lại được
tán tưởng ở một số giới…
Nhưng đáng chú ý nhất vẫn là sự xuất hiện của các chính
khách "sống ký sinh" trên nền tảng câu chuyện này mà nổi bậc nhất vẫn
là ứng cử viên Tổng thống Mỹ - Donald Trump.
Ở một thời khắc khác, một bối cảnh khác, người như Donald
Trump không thể tồn tại trên chính trường Mỹ quá một ngày. Bởi ông ta quá cực
đoan, quá khích, kích động lòng thù hận, không xem báo chí hay công luận ra gì,
mạt sát các sắc dân thiểu số, hạ nhục phụ nữ, phỉ báng tôn giáo… Thế nhưng cho
đến nay ông ta vẫn là ứng cử viên dẫn đầu của đảng Cộng Hòa trong thăm dò dư luận
và thậm chí một số nhà quan sát không loại trừ khả năng ông ta giành được sự đề
cử chính thức của đảng này để ra tranh cử chức vụ Tổng thống Mỹ vào năm sau.
Tờ New Yorker liệt kê một số phát ngôn gây sốc gần đây của
Donald Trump. Kiểu như ở một cuộc diễn thuyết tại Iowa, Trump đưa ra một giải
pháp đối với các mỏ dầu mà lực lượng ISIS đang nắm: "Tôi sẽ ném bom cho tiệt
chúng đi. Tôi sẽ phá tan các đường ống dẫn dầu. Tôi sẽ cho nổ banh các nhà máy
lọc dầu. Rồi chẳng còn gì và các bạn biết không, lúc đó Exxon sẽ nhảy vào và
trong vòng hai tháng họ sẽ xây dựng lại hết thảy mới toanh. Lúc đó tôi sẽ lấy dầu
này". Câu dịch này đã lượt bỏ các cụm từ chửi thề và tiếng đệm. Ở một ví dụ
khác, tờ này trích lời Trump cho thấy ông ta tin rằng tra tấn là thứ vũ khí hữu
hiệu: "Chỉ có kẻ dốt mới nói nó không hữu hiệu. Nếu không đi nữa thì chúng
cũng đáng đời vì những gì chúng gây ra cho chúng ta". Tờ báo nói thêm
"chúng" là ai thì họ cũng không biết.
Nói sao thì nói, dù giận dữ, bất mãn và hoang mang, dân Mỹ với
nền tảng văn hóa thường phải tỏ ra "nói đúng đường hướng" – tức bản
thân họ không thể công khai phân biệt chủng tộc, thù ghét dân nhập cư, lánh xa
dân Hồi giáo. Bỗng nhiên có một gã thay họ nói toạt ra những điều thâm tâm họ
cũng nghĩ như thế, biểu sao tỷ lệ ủng hộ Donald Trump không cao cho được.
Khi Donald Trump chủ xướng bắt những người theo đạo Hồi ở Mỹ
phải đăng ký vào một cơ sở dữ liệu thì các báo la làng cảnh báo một Hitler đời
mới nhưng biết đâu trong thâm tâm nhiều người dân Mỹ muốn chuyện đó mà không
dám nói ra?
Những người như Donald Trump sẽ là dòng chảy chính của giới
chính khách sẽ nổi lên ở các nước phương Tây: đánh vào nỗi sợ của những người
dân từng mất công việc ổn định lâu đời, từng bị thua thiệt mà không hiểu vì
sao, từng phẫn nộ vì bị nghèo đi nhưng lại không thể trút nỗi giận vào những tỷ
phú mới như Bill Gates hay Mark Zuckerberg. Vì thế họ tìm những vật thế thân như
người da đen, người Hồi giáo, dân tỵ nạn Syria. Ví dụ Trump đăng lại trên mạng
xã hội của ông ta rằng năm 2015 đến 81% nạn nhân da trắng bị giết ở Mỹ là do
người da đen gây ra (số liệu chính thức đúng đắn của FBI cho năm 2014 là 15%). Hay
ông ta cứ khẳng định ông ta thấy hàng ngàn người đổ ra đường ăn mừng lúc xảy ra
vụ 9/11 tại khu có nhiều người Ả Rập sinh sống ở New Jersey bất kể thực tế
không có chuyện đó.
Báo chí Mỹ đang "bó tay" với Donald Trump. Mà đúng
là như vậy. Ông ta là sản phẩm của một thời đại nên không thể giải quyết ông ta
cùng các vấn đề của xã hội nếu không giải quyết căn nguyên. Và để giải quyết
căn nguyên này, có lẽ sẽ phải quay trở lại đề tài "giải toàn cầu hóa"
– trả thế giới này về lại với quy luật phát triển tự nhiên của nó. Đừng ép người
nông dân bỏ làng xóm ra thành thị làm công nhân bằng công việc tướt từ tay người
dân nước khác. Các ông chủ "tối ưu hóa" qui trình sản xuất đã quá
giàu; nguồn tài nguyên của trái đất đã bị tận dụng cho qui trình này sắp cạn kiệt,
kể cả hậu quả ô nhiễm môi trường còn để lại khắp nơi. Đã đến lúc phải tự hỏi,
không lẽ chúng ta đang xây dựng một thế giới méo mó và đang dùng máy điện thoại
di động để làm phẳng nó được sao?
